Σταλιν & «προσωπολατρία»: ποιος την ξεκίνησε και γιατί.

Στις 14 Φλεβάρη 1956 ο σοβιετικός ρεβιζιονιστής πολιτικός Νικήτα Χρουστσώφ[1], δημόσια, αλλά έμμεσα, επιτιθέμενος στο Στάλιν στο 20ό συνέδριο του κόμματος δήλωσε: «Είναι υψίστης σημασίας να αποκατασταθεί και να ενισχυθεί με κάθε τρόπο η λενινιστική αρχή της συλλογικής ηγεσίας. Η κεντρική Επιτροπή (…) απερίφραστα καταδικάζει την προσωπολατρία ως ξένη προς το πνεύμα του μαρξισμού-λενινισμού «. (Ν. Χρουστσώφ: Λογοδοσία στην Κεντρική Επιτροπή, 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, Φλεβάρης 1956, Λονδίνο 1956, σελ. 80-81).
Στη «μυστική ομιλία του», στο ίδιο συνέδριο, στις 25 Φλεβάρη (η οποία διαρρέει στο αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών αλλά δεν δημοσιεύεται εντός της Σοβιετικής Ένωσης) ο Χρουστσώφ επιτέθηκε στο Στάλιν αμεσότερα, ισχυριζόμενος ότι «η προσωπολατρία απόκτησε τέτοιο τερατώδες μέγεθος, κυρίως επειδή ο Στάλιν ο ίδιος, χρησιμοποιώντας όλες τις μεθόδους, υποστήριξε την εξύμνηση του προσώπου του». (Ρωσικό Ινστιτούτο, Πανεπιστήμιο της Κολούμπια, «Η αντισταλινική εκστρατεία και ο διεθνής κομμουνισμός», Νέα Υόρκη, 1956, σ. 69).
Για την «προσωπολατρία» έχουν γράψει εκτενώς πολλοί αντικομμουνιστές και αντισταλινικοί, παρουσιάζοντας πάντα τις ίδιες «εντυπωσιακές» και «επιστημονικά τεκμηριωμένες» απόψεις τους ως… γεγονότα. Παρόλο που πολλοί μάρτυρες πιστοποιούν την απλότητα και τη σεμνότητα του Στάλιν…Έτσι, ας εξετάσουμε τώρα τους αυτόπτες μάρτυρες από όλες τις πλευρές, που δεν είχαν κανέναν λόγο να ψεύδονται.


Αρχίζουμε με τους ουδέτερους ή/ και εχθρικά διακείμενους προς το Στάλιν αυτόπτες μάρτυρες και τον ίδιο το Στάλιν για το θέμα αυτό.
Ο αμερικανικός διπλωμάτης Joseph Davies[2], επεσήμανε την απλή κι ευγενική συμπεριφορά του Στάλιν: «Φοβόμουν να δω την πόρτα να ανοίγει (…) και ο κ. Στάλιν μπαίνει στο δωμάτιο μόνος (…) Η συμπεριφορά του είναι ευγενική, ο τρόπος του σχεδόν ταπεινά απλός, λιτός (…) Με χαιρέτησε εγκαρδίως, με ένα χαμόγελο και μια μεγάλη απλότητα, μα και με αληθινή αξιοπρέπεια Το βλέμμα του είναι ασυνήθιστα φιλικό και ευγενικό. Ένα παιδάκι θα επιθυμούσε να καθίσει στα γόνατα του και ένα σκυλί θα κουλουριαζόταν δίπλα του». (J. Ε. Davies: «Αποστολή στη Μόσχα» Λονδίνο 1940 σ.σ. 222, 230).
Ο Isaac Don Levine[3] γράφει στην εχθρική βιογραφία του Στάλιν : «Ο Στάλιν δεν επιδιώκει τις τιμές. Απεχθάνεται το πομπώδες ύφος (…) Είναι αντίθετος στις δημόσιες επιδείξεις.» (Ι Levine: «Στάλιν: Μια βιογραφία», Λονδίνο, 1931 σ.σ. 248-49).
Ένας άλλος κριτικός, εχθρικά διακείμενος προς το Στάλιν, ο Louis Fischer[4] επιβεβαιώνει την ικανότητα του Στάλιν στο «να ακούει» τον άλλο: «ο Στάλιν (…) εμπνέει το Κόμμα με την δύναμη θελήσεως και την ηρεμία του. Τα άτομα που έρχονται σε επαφή μαζί του, θαυμάζουν την ικανότητά του να ακούει και την ικανότητά του να βελτιώνεται βάσει των προτάσεων και των σχεδίων των ιδιαίτερα ευφυών υφισταμένων του». (Fischer: Άρθρο σε: «The Nation», φ.137, 9 Αυγούστου 1933, σελ. 154).
Ο Eugene Lyon[5] , στη βιογραφία του με τίτλο «Στάλιν: Τσάρος Πασών των Ρωσιών», περιγράφει τον απλό τρόπο της ζωής του Στάλιν: «Ο Στάλιν ζει σε ένα μέτριο διαμέρισμα τριών δωματίων (…) Στην καθημερινή ζωή του, οι προτιμήσεις του παρέμειναν απλές σχεδόν «πρωτόγονες» (…) Ακόμη και εκείνοι που τον μίσησαν με ένα μανιασμένο μίσος και τον κατηγόρησαν για σαδιστικές σκληρότητες, ποτέ δεν τον κατηγόρησαν για τις υπερβολές στην ιδιωτική ζωή του (…) Εκείνοι που αξιολογούν «την επιτυχία» με τα εκατομμύρια των δολαρίων, των γιοτ και των κυριών δυσκολεύονται να καταλάβουν τη δύναμη της λιτής ζωής(…) Δεν υπήρξε τίποτα «δρακουλισιο» στο βλέμμα ή τη συμπεριφορά του, τίποτα θεατρικό με τον τρόπο του. Ένα ευχάριστο, σοβαρό, γηράσκον άτομο — προφανώς πρόθυμο να είναι φιλικό στον πρώτο ξένο. «Ένα απολύτως συμπαθητικό πρόσωπο», θυμάμαι ότι σκέφτηκα καθώς καθίσαμε μαζί, και σκεπτόμενος αυτο με κατάπληξη «. (Ε. Lyons: Στάλιν: Τσάρος Πασών των Ρωσιων » Φιλαδέλφεια 1940 σελ. 196-200).
Ο Lyons ρώτησε το Στάλιν «είστε δικτάτορας;»: «Ο Στάλιν χαμογέλασε, υπονοώντας ότι η ερώτηση ήταν παράλογη. «Όχι», είπε αργά, «δεν είμαι κανένας δικτάτορας. Εκείνοι που χρησιμοποιούν τη λέξη δεν καταλαβαίνουν το σοβιετικό σύστημα διακυβέρνησης και τις μεθόδους του Κομμουνιστικού Κόμματος. Κανένας και καμία ομάδα ατόμων δεν μπορεί να είναι δικτάτορες. Οι αποφάσεις λαμβάνονται από το Κόμμα και ελέγχονται από τα όργανά του, την Κεντρική Επιτροπή και το Πολιτικό Γραφείο «. (Ε. Lyons: αυτόθι. σελ. 203). (σ.σ.: Να σημειωθεί ότι ο Lyons ήταν ένας από τους δυτικούς δημοσιογράφους που συνεργάστηκαν με τους Ναζί στο μύθο για το «λιμό εξαιτίας της κολλεκτιβοποίησης»).
Ο φινλανδός ρεβιζιονιστής Arvo Tuominen[6] σφόδρα ενάντιος προς το Στάλιν, σχολιάζει στο βιβλίο του, «Τhe bells of the Kremlin,» για την ταπεινοφροσύνη του Στάλιν: «στις ομιλίες και τα γραπτά του απέσυρε πάντα τον εαυτό του από το προσκήνιο, μιλώντας μόνο για τον κομμουνισμό, τη σοβιετική εξουσία και το κόμμα, και τονίζοντας ότι ήταν πραγματικά εκπρόσωπος της ιδέας και της οργάνωσης, τίποτα περισσότερο. (…) Δεν παρατήρησα ποτέ οποιαδήποτε σημάδια ματαιοδοξίας στο Στάλιν «. (Α. Tuominen: «Τhe Βells of the Kremlin», Ανόβερο, Νιού Χάμσαιρ, ΗΠΑ, 1983 σελ. 155, 163).
Ενώ ο ίδιος συντάκτης εκφράζει την έκπληξή του για την αντίθεση μεταξύ του πραγματικού Στάλιν και της εικόνας που σχηματίζεται από την προπαγάνδα για αυτόν: «Κατά τη διάρκεια των πολλών ετών μου στη Μόσχα δεν σταμάτησα ποτέ να απορώ για την αντίθεση μεταξύ του ατόμου και των κολοσσιαίων εικόνων του. Εκείνος ο μέσου μεγέθους, ελαφρώς βλογιοκομμένος καυκάσιος με το μουστάκι ήταν τόσο μακριά από εκείνο το στερεότυπο ενός δικτάτορα. Αλλά συγχρόνως η προπαγάνδα έκανε λόγο για υπεράνθρωπες ικανότητές του». (Α. Tuominen: αυτόθι. σ. 155).
Ο σοβιετικός στρατηγός Georgy Zhukov[7]  κάνει λόγο για απουσία οποιασδήποτε «προσποίησης» από το Στάλιν»: «Χωρίς προσποίηση και ιδιορρυθμίες, ο Στάλιν κέρδιζε την καρδιά καθενός με τον οποίο μιλούσε». (Zhukov: «Τα απομνημονεύματα του στρατηγού Zhukov», Λονδίνο 1971 σελ. 283).
Η δε κόρη του, Svetlana Αlliluyeva- [ (1926-) ] – είναι αρκετά ανεκτική στο να δεχτεί σχεδόν κάθε δυσφήμηση που κυκλοφορεί για τον πατέρα της, αλλά και αυτή ακόμα απορρίπτει τον ισχυρισμό ότι ο ίδιος προωθούσε την προσωπολατρία του. Περιγράφει ένα ταξίδι με τραίνο μαζί του από την Κριμαία στη Μόσχα το 1948: «Καθώς τραβήξαμε μέσα στους διάφορους σταθμούς, θα πηγαίναμε για έναν περίπατο κατά μήκος της πλατφόρμας. Ο πατέρας μου περπάτησε μέχρι τη μηχανή, χαιρετίζοντας τους εργαζομένους των σιδηροδρόμων καθώς προχωρούσε. Δεν θα μπορούσατε να δείτε κανέναν επιβάτη. Ήταν ένα ειδικό τραίνο και κανένας άλλος δεν ήταν στην αποβάθρα(…)Ποιος σκέφτηκε ένα τέτοιο πράγμα; Ποιος είχε σχεδιάσει όλα αυτά τα στρατηγήματα; Όχι αυτός. Ήταν το σύστημα του οποίου ο ίδιος ήταν φυλακισμένος και στο οποίο έπασχε από μοναξιά, κενό και έλλειψη ανθρώπινης συντροφικότητας (…)Σήμερα, όταν διαβάζω ή ακούω κάπου ότι ο πατέρας μου θεωρούσε τον εαυτό του ουσιαστικά έναν Θεό, με καταπλήσσει ότι άνθρωποι που τον ήξεραν μπορούν ακόμη και να πουν ένα τέτοιο πράγμα(…)Δεν σκέφτηκε ποτέ τον εαυτό του ως Θεό». (Alliluyeva: «Επιστολές σε έναν φίλο» Λονδίνο 1968 σελ. 202-03, 213).
Περιγράφει τη θλίψη των υπαλλήλων στη dacha που πέθανε ο Στάλιν: «Αυτοί οι άνδρες και γυναίκες, που ήταν υπάλληλοι του πατέρα μου, τον αγάπησαν. Στα μικρά πράγματα δεν ήταν δύσκολο να προκαλέσει χαρούμενη ατμόσφαιρα. Αντίθετα, ήταν ευγενικός, ταπεινός και άμεσος με εκείνους που τον περιποιούνταν(…). Οι άνδρες, γυναίκες, όλοι τους, άρχισαν να κλαίνε ξανά και ξανά(…). Κανένας δεν έκανε επίδειξη αφοσίωσης ή θλίψης. Όλοι τους γνωρίζονταν μεταξύ τους για χρόνια(…)Κανένας σε αυτό το δωμάτιο δεν τον έβλεπε σαν Θεό ή υπεράνθρωπο, μεγαλοφυΐα ή δαίμονα. Τον αγάπησαν και τον σέβονταν για τις πιο συνηθισμένες ανθρώπινες ιδιότητες, εκείνες τις ιδιότητες των οποίων οι υπάλληλοι αυτοί είναι οι καλύτεροι κριτές «. (Alliluyeva: αυτόθι, σ. 20- 22).
Επιπλέον, τα γεγονότα δείχνουν ότι, σε πολυάριθμες περιπτώσεις, ο Στάλιν ο ίδιος κατήγγειλε και ειρωνευόταν την «προσωπολατρία» ως αντίθετη προς τον μαρξισμό-λενινισμό. Παραδείγματος χάριν, τον Ιούνιο του 1926: «Πρέπει να πω με πλήρη συνείδηση, σύντροφοι, ότι δεν αξίζω ούτε τις μισές από τις φιλοφρονήσεις και τις κολακείες που έχουν ειπωθεί εδώ για μένα. Είμαι, όπως λέτε, ήρωας της επανάστασης του Οκτώβρη, ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος, ο ηγέτης της Κομμουνιστικής Διεθνούς, θρυλικός πολεμιστής-ιππότης και όλα τα υπόλοιπα. Αυτό είναι παράλογο, σύντροφοι, και είναι αρκετά περιττή υπερβολή. Είναι το είδος του πράγματος που λέγεται συνήθως στον επικήδειο ενός αποδημησαντα επαναστάτη. Αλλά δεν έχω καμία πρόθεση ακόμα να αποδημήσω. Ήμουν , και ακόμα είμαι, ένας από τους μαθητές των πρωτοπόρων εργατών των σιδηροδρόμων της Τιφλίδας «(Στάλιν:»Άπαντα», τόμος 8 Μόσχα 1954 σελ.182).
-τον Οκτώβρη του 1927: «Και τι είναι ο Στάλιν; Ο Στάλιν είναι μόνο ένας δευτερεύων παράγοντας «(Στάλιν «Άπαντα», τόμος 10, Μόσχα 1954, σελ.177).
– το Δεκέμβρη του 1929: «Οι ευχές και τα χαιρετιστήριά σας θεωρώ ότι απευθύνονται στο μεγάλο κόμμα της εργατικής τάξης που με γέννησε και με διαπαιδαγώγησε κατ’ εικόνα και ομοίωσή του. Και επειδή ακριβώς τα θεωρώ ότι απευθύνονται στο δοξασμένο λενινιστικό μας κόμμα, παίρνω το θάρρος να σας απαντήσω με μπολσεβικικές ευχαριστίες». (Στάλιν: «Άπαντα», τόμος 12, Μόσχα 1955 σελ. 146).
-τον Απρίλη του 1930: «Μερικοί νομίζουν ότι το άρθρο «Ίλιγγος απ’ τις επιτυχίες» είναι αποτέλεσμα προσωπικής πρωτοβουλίας του Στάλιν. Αυτό είναι, φυσικά, ανοησία. Την ΚΕ δεν την έχουμε για ν’ αφήνει για ένα τέτοιο ζήτημα στην προσωπική πρωτοβουλία του καθενός, όποιος και να’ναι αυτός» (Στάλιν: «Άπαντα», αυτόθι. σελ. 218).
– τον Αύγουστο του 1930: «Μιλάτε για την «αφοσίωσή σας» σε εμένα. Ίσως να είναι μια φράση που σας ξέφυγε τυχαία. Ίσως.. Αν, όμως, δεν είναι τυχαία φράση, τότε θα σας συμβούλευα να πετάξετε την «Αρχή» της αφοσίωσης σε πρόσωπα. Αυτό δεν είναι μπολσεβκικικό. Να έχετε αφοσίωση στην εργατική τάξη, στο κόμμα της, στο κράτος της. Αυτό είναι αναγκαίο και καλό. Μα μην τη συγχέετε με την αφοσίωση σε πρόσωπα, μ’ αυτό το κούφιο και άχρηστο διανοουμενίστικο μπιχλιμπίδι» (Στάλιν: «Άπαντα», τόμος 13 Μόσχα 1955 σελ.20).
– το Δεκέμβρη του 1931: «Όσο για εμένα, εγώ είμαι απλώς ένας μαθητής του Λένιν, και στόχος της ζωής μου είναι να είμαι άξιος μαθητής του (…) Ο μαρξισμός δεν αρνείται το ρόλο των επιφανών προσωπικοτήτων ή το γεγονός ότι οι άνθρωποι δημιουργούν την ιστορία. Αλλά(…) οι μεγάλοι άνθρωποι έχουν αξία μόνο στο βαθμό που είναι σε θέση να καταλάβουν αυτές τις συνθήκες, να καταλάβουν πώς να τις αλλάξουν. Εάν δεν καταλάβουν αυτές τις συνθήκες και θελήσουν να τις αλλάξουν έτσι όπως τους υπαγορεύει η φαντασία τους, τότε μετατρέπονται σε Δον Κιχώτες. (…)Τα μεμονωμένα πρόσωπα δεν μπορούν να αποφασίσουν. Οι αποφάσεις των ατόμων είναι πάντα, ή σχεδόν πάντα, μονόπλευρες αποφάσεις(…)Σε κάθε συλλογικό όργανο, υπάρχουν άνθρωποι των οποίων η άποψη πρέπει να συνυπολογιστεί (…) Από την εμπειρία τριών επαναστάσεων ξέρουμε ότι από κάθε 100 αποφάσεις που λαμβάνονται από τα μεμονωμένα πρόσωπα χωρίς δοκιμή και διόρθωση συλλογικά, περίπου οι 90 είναι μονόπλευρες(…)Ποτέ κάτω από οποιεσδήποτε περιστάσεις οι εργαζόμενοί μας δεν θα ανέχονταν τώρα εξουσία στα χέρια ενός ατόμου. Σε μας οι προσωπικότητες με τις περισσότερες αρμοδιότητες γίνονται μηδαμινότητες, μόλις χάνουν οι μάζες των εργαζομένων την εμπιστοσύνη σε αυτούς». (Στάλιν: αυτόθι. σελ. 107-08, 109, 113).
– το Φλεβάρη του 1933: «Πήρα το γράμμα σας με το οποίο μου παραχωρείτε το δεύτερο παράσημό σας σαν ανταμοιβή για τη δουλειά μου.
Σας ευχαριστώ πολύ για τα θερμά σας λόγια και το συντροφικό σας δώρο. Ξέρω τι στερείτε τον εαυτό σας για χάρη μου και εκτιμώ τα αισθήματά σας. Παρ’όλα αυτά δεν μπορώ να δεχτώ το δεύτερο παράσημό σας. Δεν μπορώ και δεν πρέπει να το δεχτώ όχι μόνο επειδή αυτό μπορεί ν’ ανήκει μόνο σ’ εσάς, αφού μόνο εσείς το αξιωθήκατε, αλλά και γιατί εγώ ήδη έχω αρκετά αμειφθεί με την προσοχή και την εκτίμηση των συντρόφων και- συνεπώς- δεν έχω το δικαίωμα να σας ληστέψω. (…)Εκτός απ’ αυτό πρέπει να σας πω ότι έχω κιόλας  δύο παράσημα. Σας διαβεβαιώνω είναι παραπάνω απ’ ό,τι χρειάζεται.» ( Στάλιν: αυτόθι. σελ. 241).
-το Μάη του 1933: «Robins στο Στάλιν: θεωρώ μεγάλη τιμή να έχει κανείς μια ευκαιρία να σας επισκεφτεί. Στάλιν σε Robins: Δεν υπάρχει τίποτα ιδιαίτερο σε αυτό. Υπερβάλλετε. «Robins στο Στάλιν: Αυτό που είναι το πιο ενδιαφέρον σε εμένα είναι ότι σε όλη τη Ρωσία έχω βρεί τα ονόματα Λένιν-Στάλιν, Λένιν-Στάλιν, Λένιν-Στάλιν, συνδεομενα. Στάλιν σε Robins: Αυτό, επίσης, είναι μια υπερβολή. Πώς μπορώ να συγκριθώ με το Λένιν;» (Στάλιν: αυτόθι. σελ. 267)
– το Φλεβάρη του 1938: «είμαι απολύτως ενάντια στη δημοσίευση «των ιστοριών της παιδικής ηλικίας του Στάλιν». Το βιβλίο αφθονεί σε ανακρίβειες γεγονότων, σε υπερβολές και ανάξιους επαίνους. Αλλά (…) το σημαντικότερο πράγμα έγκειται στο γεγονός ότι το βιβλίο έχει μια τάση να χαράξει στα μυαλά των σοβιετικών παιδιών (και των ανθρώπων γενικά) την προσωπολατρία των ηγετών, και το «αλάθητο» των ηρώων. Αυτό είναι επικίνδυνο και καταστρεπτικό. Η θεωρία «των ηρώων» και του «πλήθους» δεν είναι μπολσεβικική, αλλά σοσιαλεπαναστατική (Αναρχική). Προτείνω να κάψουμε αυτό το βιβλίο «. (Στάλιν: αυτόθι. σελ. 327).
Και από φιλικές πηγές:
Ο γαλλος συγγραφέας Henri Barbusse (1873-1935) περιγράφει την απλότητα του τρόπου ζωής του Στάλιν: «η σκάλα οδηγεί στο πρώτο πάτωμα, όπου άσπρες κουρτίνες κρέμονται πάνω από τρία από τα παράθυρα. Αυτά τα τρία παράθυρα είναι το σπίτι του Στάλιν. Στη μικροσκοπική αίθουσα ένα μακρύ στρατιωτικό χιτώνιο κρέμεται σε ένα καρφί κάτω από ένα πηλήκιο. Εκτός από αυτήν την αίθουσα υπάρχουν τρεις κρεβατοκάμαρες και μια τραπεζαρία. Οι κρεβατοκάμαρες τόσο απλά εξοπλισμένες όσο εκείνες ενός αξιοσέβαστου, δεύτερης κλάσης ξενοδοχείου. Ο μεγαλύτερος γιος, Jasheka, κοιμάται τη νύχτα στην τραπεζαρία, σε ένα ντιβάνι που μετατρέπεται σε ένα κρεβάτι -ο νεότερος κοιμάται σε μια μικροσκοπική κοιλότητα. (…)Κάθε μήνα κερδίζει τα πεντακόσια ρούβλια, τα οποία αποτελούν τον πενιχρό μέγιστο μισθό των ανώτερων αξιωματούχων του Κομμουνιστικού Κόμματος (κυμαινόμενος μεταξύ £20 και £25 στερλινων). (…) Αυτό το ειλικρινές και λαμπρό άτομο είναι (…) ένα απλό άτομο. (…)Δεν απασχολεί 32 γραμματείς, όπως ο Lloyd George: έχει μόνο έναν. (…) Ο Στάλιν δίνει συστηματικά την πίστωση για όλη την πρόοδο που σημειώνεται στο Λένιν, ενώ η πρόοδος είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό εξαιτίας του και μόνο «. (Η. Barbusse: «Στάλιν: Ένας νέος κόσμος που φαίνεται μέσω ενός ατόμου», Λονδίνο 1935 σελ. vii, VIII, 291, 294).
Πράγματι, ο Στάλιν έκανε χρήση μιας dacha, αλλά και εκεί επίσης η ζωή του ήταν εξίσου απλή, όπως η κόρη του Svetlana αφηγείται: «Ήταν το ίδιο με τη dacha στο Kuntsevo. (…) Ο πατέρας μου ζούσε στο ισόγειο. Έζησε σε ένα δωμάτιο και το έκανε να κάνει για όλα. Κοιμόταν στον καναπέ, που χρησίμευε τη νύχτα ως κρεβάτι» (Alliluyeva: «Επιστολές σε έναν φίλο» Λονδίνο 1967 σελ. 28).
Ο αλβανός ηγέτης Enver Hoxha[8] – περιγράφει το Στάλιν ως μετριόφρονα  και διακριτικό: «Ο Στάλιν δεν ήταν κανένας τύραννος, κανένας δεσπότης. Ήταν άτομο με αρχές: ήταν ακριβώς, μετριόφρων, πολύ ευγενικός και διακριτικός προς τους ανθρώπους, το μόνιμο προσωπικό και τους συναδέλφους του. «(Ε. Hoxha: «Με το Στάλιν: Απομνημονεύματα » Τίρανα 1979 σελ. 14-15).
Οι Βρετανοί Fabians Sidney (βρετανός οικονομολόγος (1859-1947))  και Beatrice Webb (βρετανίδα οικονομολόγος και κοινωνιολόγος (1858-1943)), στη μνημειώδη πραγματεία τους «Σοβιετικός Κομμουνισμός»: Ένας νέος πολιτισμός;», κατηγορηματικά απέρριπταν τη φήμη ότι ο Στάλιν ασκούσε δικτατορική διακυβέρνηση: «μερικές φορές επισημαίνεται ότι (…)ολόκληρο το κράτος κυβερνάται βάσει της θέλησης ενός μεμονωμένου προσώπου, του Josef Stalin. Αρχικά ας σημειωθεί ότι, αντίθετα από το Μussolini, το Ηitler και άλλους σύγχρονους δικτάτορες, ο  Στάλιν δεν έχει από το νόμο οποιαδήποτε εξουσία πάνω στους συμπολίτες του. Δεν έχει ούτε τις διευρυμένες αρμοδιότητες, τις οποίες (…) το αμερικανικό σύνταγμα εμπιστεύεται για τέσσερα έτη σε κάθε Πρόεδρο. (…)Ο Στάλιν, δεν ήταν ποτέ(…)ο Πρόεδρος της ΕΣΣΔ(…)Δεν είναι καν ένας Υπουργός (Κομισάριος του Λαού), ή μέλος του γραφείου. (…) Είναι (…)ο γενικός γραμματέας του Κομματος. (…)Δεν πιστεύουμε ότι το Κόμμα κυβερνάται βάσει της θέλησης ενός μεμονωμένου προσώπου, ή ότι ο Στάλιν είναι το είδος του προσώπου που θα απαιτήσει ή θα επιθυμήσει μια τέτοια θέση. Ο ίδιος πολύ ρητά έχει αρνηθεί οποιαδήποτε τέτοια προσωπική δικτατορία με όρους που(…) σαφώς συνάδουν με την εντύπωση μας για τα γεγονότα. Το Κομμουνιστικό Κόμμα στην ΕΣΣΔ έχει υιοθετήσει για την οργάνωσή του το μοντέλο που έχουμε περιγράψει(…). Σε αυτό το μοντέλο η προσωπική δικτατορία δεν έχει καμία θέση. Οι προσωπικές αποφάσεις αντιμετωπίζονται με δυσπιστία, και σχεδόν παρεμποδίζονται. Προκειμένου να αποφευχθούν λάθη εξαιτίας θυμού, ζήλιας, ματαιοδοξίας και προκαταλήψεων (…) είναι επιθυμητό η ανθρώπινη θέληση πάντα να ελέγχεται από την αναγκαία συγκατάθεση συναδέλφων ίσου βαθμού, οι οποίοι έχουν συζητήσει αμερόληπτα το θέμα και που πρέπει να καταστούν από κοινού αρμόδιοι για την απόφαση(…) ο Στάλιν(…) έχει(…) συχνά επισημάνει ότι δεν κάνει τίποτε περισσότερο από το να υλοποιεί τις αποφάσεις της κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος(…). Η σαφής αλήθεια είναι ότι, ερευνώντας τη διοίκηση της ΕΣΣΔ κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας κάτω από την υποτιθέμενη δικτατορία του Στάλιν, οι κύριες αποφάσεις δεν έχουν φανερώσει καμία αμεσότητα, ούτε ακόμα την άφοβη επιμονή που έχουν παρατηρηθεί συχνά ως σταθερές μιας δικτατορίας. Αντίθετα, τα μέτρα και οι αποφάσεις του Κόμματος έχουν ληφθεί συχνά μετά από παρατεταμένη συζήτηση, και ως έκβαση της συζήτησης που μερικές φορές είναι ιδιαίτερα έντονη, έτσι ώστε να εντυπώνονται επάνω τους τα σημάδια της διστακτικότητας και της έλλειψης διαβεβαίωσης. (…) Αυτές οι πολιτικές έχουν αντέξει(…)  τα στίγματα του ελέγχου επιτροπών «. (Webb: «Σοβιετικός Κομμουνισμός: Ένας νέος πολιτισμός » Λονδίνο 19 σελ. 4231. 432 ..433, 435).
Ίσως ο Barbusse,ο Hoxha και οι Webbs μπορούν να θεωρηθούν προκατειλημμένοι μάρτυρες. Παρόλα αυτά οι παρατηρητές που είναι ιδιαίτερα επικριτικοί με το Στάλιν συμφωνούν με την κατάθεση των πρώτων.
Κατά συνέπεια, η «προσωπολατρία» γύρω από το Στάλιν ήταν αντίθετη προς τον μαρξισμό-λενινισμό, και η πρακτική της ήταν αντίθετη προς τις εκφρασμένες επιθυμίες του Στάλιν.
Αυτό θέτει ένα σημαντικό ερώτημα.

Έχουμε δει ότι, αν και ο Στάλιν εξέφρασε ισχυρή αντίθεση στην «προσωπολατρία», ο μύθος της «προσωπολατρίας» συνεχίστηκε. Επομένως, συνάγεται αδιάσειστα το συμπέρασμα ότι: 1) είτε ο Στάλιν ήταν ανίκανος να τη σταματήσει, ή 2) δεν θέλησε να τη σταματήσει και ήταν έτσι μικρονοος, ψευδόμενος, μη-μαρξιστης-λενινιστής, υποκριτής, ή 3) δεν γνώριζε εξ ολοκλήρου τις διαστάσεις της, ή 4) ο μύθος κατασκευάστηκε μετά ή/ και πίσω από την πλάτη του….
Ποιοι ξεκίνησαν την προσωπολατρία

Όμως αν η «προσωπολατρία» γύρω από το Στάλιν δεν δημιουργήθηκε από το Στάλιν, αλλά ενάντια στις επιθυμίες του, τότε από ποιους δημιουργήθηκε;

Τα γεγονότα δείχνουν ότι οι πιο ένθερμοι οπαδοί της «προσωπολατρίας» στο Στάλιν ήταν ρεβιζιονιστές και κρυπτορεβιζιονιστές όπως ο Karl Radek[9] , ο Νικήτα Χρουστσώφ και ο Anastas Mikoyan[10].
Ο ρεβιζιονιστής ιστορικός Roy Medvedev[11]  επισημαίνει ότι: «Το 1^ο φύλλο της» Pravda » για το 1934 περιείχε ένα τεράστιο δισέλιδο άρθρο του Radek, γεμάτο εξοργιστικούς επαίνους στο Στάλιν. Ο πρώην Τροτσκιστής, ο οποίος είχε καθοδηγήσει την αντιπολίτευση απέναντι στο Στάλιν για πολλά έτη, αποκαλούσε τώρα το Στάλιν «καλύτερο μαθητή του Λένιν, το πρότυπο του λενινιστικού Κόμματος, κόκαλο από τα κόκαλά του, αίμα από το αίμα του». (…)»Είναι τόσο διορατικός όσο ο Λένιν», και ούτω καθ’εξής. Αυτό φαίνεται να είναι το πρώτο μεγάλο άρθρο στον Τύπο που αφιερώνεται συγκεκριμένα στην κολακεία του Στάλιν, και επανεκδόθηκε γρήγορα ως τεύχος σε 225.000 αντίγραφα, ένας τεράστιος αριθμός για την εποχή «. (Ρ.Α. Medvedev: «Αφήστε την Ιστορία να Κρίνει»: Η προέλευση και οι συνέπειες του σταλινισμού » Λονδίνο 1972 σελ.148). (…)
Ήταν ο Χρουστσώφ που εισήγαγε τον όρο «vozhd» («ηγέτης», αντίστοιχος στη γερμανική λέξη «Fuehrer»). Στη διάσκεψη του Κόμματος της Μόσχας τον Ιανουάριο του 1932, ο Χρουστσώφ τελείωσε την ομιλία του με τα εξής λόγια: «Οι μοσχοβίτες μπολσεβίκοι, συσπειρωμένοι γύρω από τη λενινιστική Κεντρική Επιτροπή όσο ποτέ άλλοτε, και γύρω από το «vozhd «του Κόμματος μας, το σύντροφο Στάλιν, χαρούμενοι και με βεβαιότητα βαδίζουν προς τις νέες νίκες στις μάχες για το σοσιαλισμό, για την παγκόσμια προλεταριακή επανάσταση». («Rabochaya Moskva», 26 Ιανουαρίου 1932, που αναφέρεται σε: Pistrak: «Ο μεγάλος τακτικιστής: η άνοδος του Χρουστσώφ στην εξουσία» Λονδίνο 1961 σελ. 159).
Στη 17η Συνδιάσκεψη του Κόμματος το Γενάρη του 1934 ήταν ο Χρουστσώφ, και μόνο ο Χρουστσώφ, ο οποίος αποκάλεσε το Στάλιν: «vozhd» ή «μεγαλοφυΐα». (XVII s’ezd Vsesoiuznoi Kommunisticheskoi Partii (β. π, 145, που αναφέρονται σε: Pistrak: αυτόθι. σελ. 160).
Τον Αύγουστο του 1936, κατά τη διάρκεια της δίκης του Lev Kamenev[12]  και ο Grigory Zinoviev[13], ο Χρουστσώφ, με την ιδιότητά του γραμματέα του Κόμματος της Μόσχας, είπε: «Άθλιοι νάνοι! ύψωσαν τα χέρια τους ενάντια στο μέγιστο όλων των ατόμων (…) το σοφό «vozhd μας», το σύντροφο Στάλιν! (…) Σύντροφε Στάλιν, ύψωσες το μεγάλο έμβλημα του μαρξισμού-λενινισμού πάνω από όλη την οικουμένη. Σε βεβαιώνουμε, σύντροφε Στάλιν, ότι η μπολσεβικική οργάνωση της Μόσχας — ο πιστός υποστηρικτής της σταλινικής κεντρικής Επιτροπής; θα αυξήσει την σταλινική επαγρύπνηση ακόμα περισσότερο, θα αποβάλλει τα κατάλοιπα των τροτσκιστών και ζηνοβιεφικων, και θα συσπειρώσει τις τάξεις των κομματικών και των μη κομματικών Μπολσεβίκων ακόμη περισσότερο γύρω από τη σταλινική κεντρική Επιτροπή και το μεγάλο Στάλιν «. («Pravda», 23 Αυγούστου 1936, που αναφέρεται σε: Pistrak: αυτόθι σελ. 162).
Στο 8^ο  Πανενωσιακο Συνέδριο των Σοβιέτ το Νοέμβρη του 1936 ήταν ο Χρουστσώφ πάλι που πρότεινε ότι το νέο σοβιετικό σύνταγμα, που ήταν πριν από το συνέδριο για έγκριση, πρέπει να ονομαστεί «σταλινικό σύνταγμα» επειδή: «γράφτηκε από την αρχή ως το τέλος από τον ίδιο το σύντροφο Στάλιν». (Στην πραγματικότητα, δεν γράφτηκε από τον ίδιο το Στάλιν («Pravda «, 30 Νοεμβρίου 1936, που αναφέρεται σε: Pistrak: αυτόθι. σελ. 161).
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Vyacheslav Molotov[14] έπειτα, και ο Andrey Zhdanov[15], τότε γραμματέας του Κόμματος στο Λένινγκραντ, δεν ανέφεραν οποιοδήποτε ειδικό ρόλο του Στάλιν στη σύνταξη του συντάγματος.
Στην ίδια ομιλία ο Χρουστσώφ έπλασε τον όρο «σταλινισμός»: «Το Σύνταγμά μας είναι ο μαρξισμός- λενινισμός- σταλινισμός που έχει κατακτήσει το 1/6 της υφηλίου «. (Αυτόθι).
Η Ομιλία Χρουστσώφ στη Μόσχα ενώπιον ενός ακροατηρίου 200.000 κατά την διάρκεια της δίκης του σοβιετικού τροτσκιστή πολιτικού Grigori Pyatakov[16] για προδοσία και τα λόγια του Karl Radek το Γενάρη του 1937 ήταν σε παρόμοιο πνεύμα: «Σηκώνοντας χέρι ενάντια στο σύντροφο Στάλιν, σήκωσαν χέρι ενάντια στο καλύτερο που η ανθρωπότητα έχει να επιδείξει. Γιατί ο Στάλιν είναι η ελπίδα, είναι η προσδοκία, είναι το αναγνωριστικό σήμα που καθοδηγεί όλη την προοδευτική ανθρωπότητα. Ο Στάλιν είναι το έμβλημά μας! Ο Στάλιν είναι η θέλησή μας! Ο Στάλιν είναι η νίκη μας! «(Ρravda», 31 Ιανουαρίου 1937), που αναφέρεται σε: Pistrak: αυτόθι, σ. 162).
Ο Στάλιν περιγράφηκε από τον Χρουστσώφ τον Μάρτιο του 1939 ως: η «μεγάλη μεγαλοφυΐα μας, ο αγαπημένος Στάλιν μας», («Visti VTsVK «, 3 Μαρτίου 1939, που αναφέρεται σε: Pistrak: αυτόθι, σ. 164).
και στο 18ο συνέδριο του Κόμματος το Μάρτη του 1939 ως: «Η μέγιστη μεγαλοφυΐα της ανθρωπότητας, δάσκαλος και» vozhd «, ο οποίος μας οδηγεί προς τον κομμουνισμό, ο μονάκριβός μας Στάλιν» «(XVIJI s’ezd Vsesoiueznoi Kommunisticheskoi Partii (β. π. 174. ανέφερε σε: Pistrak: αυτόθι, σ. 164).
Και τον Μάιο του 1945 ως «μεγάλο Στρατηλάτη της νίκης», («Pravda Ukrainy «, 13 Μαΐου 1945, που αναφέρεται σε: Pistrak: αυτόθι. σελ. 164).
Επ’ ευκαιρία του εορτασμού των 50ών γενεθλίων του Στάλιν τον Δεκέμβριο του 1929, ο Anastas Mikoyan συνόδευσε τα συγχαρητήριά του με το αίτημα: «Ικανοποιώντας τη νόμιμη απαίτηση των μαζών, να αρχίσουμε επιτέλους να εργαζόμαστε για τη βιογραφία του και να την καταστήσουμε διαθέσιμη στο Κόμμα και σε όλους τους εργαζόμενους ανθρώπους στη χώρα μας». («Izvestia «, 21 Δεκεμβρίου 1929, που αναφέρεται σε: Pistrak: αυτόθι, σ. 164).
Δέκα έτη αργότερα, επ’ ευκαιρία των 60ων γενεθλίων του Στάλιν τον Δεκέμβριο του 1939, ο Mikoyan προωθούσε ακόμα τη δημιουργία της: «επιστημονικής βιογραφίας του Στάλιν» («Pravda», 21 Δεκεμβρίου 1939, που αναφέρεται σε:Pistrak: αυτόθι. σελ. 158).
Η βιογραφία δημοσιεύθηκε τελικά το 1947, συνταγμένη από τους : Alexandrov Galaktionov, Kruzhkov, Mitin, Mochalov και Pospelov «. («Στάλιν: μια συνοπτική βιογραφία » Μόσχα 1947).
Εντούτοις, στη «μυστική ομιλία του» στο 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1956, βασισμένος στην «προσωπολατρια» που αυτός και οι συνάδελφοί του είχαν ενισχύσει γύρω από το Στάλιν, ο Χρουστσώφ απέδωσε την διαταγή για τη συγγραφή του βιβλίου αυτού στον ίδιο τον… Στάλιν: «Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα της αυτοεξύμνησης του Στάλιν και της έλλειψης ακόμη και στοιχειώδους σεμνότητάς του είναι η έκδοση «της συνοπτικής βιογραφίας του».(…)Αυτό το βιβλίο είναι ένα παράδειγμα της πιο ξεδιάντροπης κολακείας «. (Ρωσικό Ινστιτούτο, πανεπιστήμιο της Κολούμπια (σελ. 69).
Τα κίνητρα για την κατασκευή της προσωπολατρίας
Φυσικά, πολλοί σοβιετικοί πολίτες θαύμαζαν το Στάλιν και εξέφραζαν αυτόν τον θαυμασμό. Αλλά σαφώς, η «προσωπολατρία» αυτή στο Στάλιν ενισχύθηκε κυρίως από τους κρυπτορεβιζιονιστές, ενάντια στις επιθυμίες του Στάλιν. Γιατί; Πιθανοί λόγοι:
-αρχικά, για να αποκρυφτεί το γεγονός ότι το Κόμμα και η ΚΔ είχαν κατακλυστεί από κρυπτρεβιζιονιστες και να παρουσιάζεται το ψέμα ότι Κόμμα και ΚΔ εξουσιάζονταν προσωπικά από το Στάλιν: κατά συνέπεια, η επίπληξη για τις παραβιάσεις της σοσιαλιστικής νομιμότητας και για τις παρεκκλίσεις από τις μαρξιστικές-λενινιστικές αρχές από τη μεριά τους θα μπορούσε αργότερα να φορτωθεί στο Στάλιν. Αφετέρου, για να υπάρξει μια πρόφαση για να επιτεθούν στο Στάλιν σε μια μεταγενέστερη περίοδο (υπό το πρόσχημα της υλοποίησης ενός προγράμματος «εκδημοκρατισμού», το οποίο ήταν, στην πραγματικότητα, ένα πρόγραμμα αντικατάστασης του σοσιαλισμού με την κρατικη κεφαλαιοκρατια)
Το ότι ο Στάλιν ο ίδιος δεν ήταν απληροφόρητος του γεγονότος ότι κρυπτορεβιζιονιστές ήταν η κύρια δύναμη πίσω από την «προσωπολατρια» του, επισημάνθηκε από το Φιλανδό ρεβιζιονιστή Tuominen το 1935, ο οποίος περιγράφει πώς, όταν ενημερώθηκε ότι προτομές του εκτίθονταν σε προεξέχουσες θέσεις στην κύρια Γκαλερί Τέχνης της Μόσχας Tretyakov, ο Στάλιν αναφώνησε: «Αυτό είναι ξεκάθαρο σαμποτάρισμα!». (Α. Touminen: op. cit. σελ. 164).
Ο Γερμανός συγγραφέας Feuchtwanger(1884-1958) το 1936 επιβεβαιώνει ότι ο Στάλιν υποψιάστηκε ότι η «προσωπολατρία» προωθούταν από «δολιοφθορείς» με στόχο τον ίδιο: «Είναι έκδηλα ενοχλητικό στο Στάλιν να λατρεύεται όπως είναι, και κατά καιρούς, κάνει πλάκα με αυτό το θέμα. Από όλα τα άτομα που ξέρω ότι έχουν εξουσία, ο Στάλιν είναι ο πιο ειλικρινής. Του μίλησα ειλικρινά για τη χυδαία και υπερβολική λατρεία φτιαγμένη για αυτόν, και απάντησε εξίσου ειλικρινά. Σκέφτεται ότι είναι δυνατό ακόμη και «δολιοφθορείς» να είναι πίσω από αυτό σε μία προσπάθεια να τον δυσφημήσουν «. (Feuchtwanger: «Μόσχα 1937″ Λονδίνο 1937 σελ. 93. 94-94).
Συμπερασματικά, η επίθεση που έγινε από τους ρεβιζιονιστές στην «προσωπολατρία» στη Σοβιετική Ένωση ήταν μια επίθεση όχι μόνο στο Στάλιν προσωπικά, ως κύριο μαρξιστή-λενινιστή και κύριο υπερασπιστή του σοσιαλισμού, αλλά ήταν το πρώτο στάδιο σε μια επίθεση στον μαρξισμό-λενινισμό και το σοσιαλιστικό σύστημα στη Σοβιετική Ένωση.
Ίσως το καλύτερο σχόλιο σε αυτό είναι η σαρκαστική πρόποση που ο Tuominen αναφέρει πως έγινε από το Στάλιν σε ένα πρωτοχρονιάτικο ρεβεγιόν για το 1935: «Σύντροφοι. Θέλω να κάνω μια πρόποση στον πατριάρχη μας, τη ζωή και τον ήλιο, απελευθερωτή των εθνών, αρχιτέκτονα του σοσιαλισμού (αναφώνησε όλους τους χαρακτηρισμούς που ειπώθηκαν για αυτόν εκείνες τις ημέρες), τον Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν, και ελπίζω ότι αυτή είναι η πρώτη και η τελευταία ομιλία που γίνεται για αυτή την μεγαλοφυΐα αυτό το βράδυ». (Α. Tuominen: ό.π., σελ.162 )

Σημείωση: το κείμενο είχε μεταφραστεί και δημοσιευτεί στο Athens Indymedia https://athens.indymedia.org/front.php3?lang=el&article_id=76247 στις 13/3/2003. Εδώ, έχει βελτιωθεί η μετάφραση και άλλαξε και ο τίτλος.
Προέρχεται από κείμενο του Bill Bland που διαβάστηκε στη Stalin Society της Βρετανίας το Μάη του 1991 και μια εκδοχή του βρίσκεται εδώ.

---

[1] Νικήτα Χρουστσώφ (1894 -1971). Πρώτος γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (1953-64), Πρωθυπουργός (1958-64).

[2] Joseph Davies (1876-1958). Αμερικανός δικηγόρος και διπλωμάτης. Πρόεδρος (1915-16) και αντιπρόεδρος (19l6-18) της ομοσπονδιακής Επιτροπής Εμπορίου, Πρέσβης στη Μόσχα (1936-38), στο Βέλγιο (1938-39).

[3] Isaac Don Levine (1892-1981). Γεννημένος στη Ρωσία αμερικανός ανταποκριτής εφημερίδων.

[4] Louis Fischer (1896-1970). Αμερικανός συγγραφέας.

[5] Eugene Lyon  (1898-1985). Γεννημένος στη Ρωσία αμερικανός συγγραφέας.

[6] Arvo Tuominen (1894-1981). Φινλανδός ρεβιζιονιστής πολιτικός.

[7] Georgy Zhukov (1955-57). Σοβιετικός στρατιωτικός αξιωματικός (1869-1974), Προϊστάμενος προσωπικού (1941), Στρατηγός (1943), Υπουργός Άμυνας.

[8] Enver Hoxha (1908-85). Αλβανός μαρξιστής-λενινιστής πολιτικός ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Αλβανίας (αργότερα Κόμμα Εργασίας της Αλβανίας) (1941-85), Πρωθυπουργός (1944-54), Υπουργός Εξωτερικών (1946-54).

[9] Κarl Radek (1885-1939). Σοβιετικός ρεβιζιονιστής πολιτικός, ένοχος για τρομοκρατία και προδοσία (1937), δολοφονήθηκε στη φυλακή από συγκρατούμενο του το 1939.

[10] Anastas Mikoyan (1895-1978). Σοβιετικός ρεβιζιονιστής πολιτικός. Μέλος Πολιτικού Γραφείου (1935-78), Κομισάριος του Λαού για το Εμπόριο (1926-31), για τον Ανεφοδιασμό (1931-34), για τη Βιομηχανία τροφίμων (1934-38), για το Εξωτερικό Εμπόριο (1938-49), Αναπληρωτής Πρωθυπουργός (1946-64) Πρόεδρος (1964-65).

[11] Roy Medvedev (1925-). Σοβιετικός ρεβιζιονιστής ιστορικός.

[12] Lev Kamenev (1883-1936).  Σοβιετικός τροτσκιστής πολιτικός, καταδικάστηκε για προδοσία στη δημόσια δίκη του 1936 σε θάνατο και εκτελέστηκε (1936).

[13] Grigory Zinoviev (1919-26).  Σοβιετικός τροτσκιστής πολιτικός (1883-1936), Πρόεδρος της Κομμουνιστικής διεθνούς, καταδικάστηκε για προδοσία στη δημόσια δίκη του 1936 σε θάνατο και εκτελέστηκε (1936)

[14] Vyacheslav Molotov (1890-1986): σοβιετικός μαρξιστής-λενινιστής πολιτικός. Μέλος ΠΓ (1926-53), Πρωθυπουργός (1930-41), Αναπληρωτής Πρωθυπουργός (1941-57), Υπουργός των εξωτερικών υποθέσεων (1939-49, 1953-56), Πρεσβευτής στη Μογγολία (1957-60) ]

[15] Αndrey Zhdanov (1896-1948).  Σοβιετικός μαρξιστής-λενινιστής πολιτικός, μέλος ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.)(1935-48)

[16] Grigory Pyatakov (1890-1937). Αναπληρωτής Υπουργός Βαριάς Βιομηχανίας (I931-37), καταδικάστηκε για προδοσία στη δημόσια δίκη του 1937 σε θάνατο και εκτελέστηκε το 1937.

Πηγή: https://parapoda.wordpress.com/2012/12/07/%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CE%BD-%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%89%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BE%CE%B5%CE%BA/